Tajna istorija

Završavajući Istoriju ratova, Prokopije je sastavio i jedan spis, tajnu dopunu pod nazivom Historia Arcana (Tajna istorija) gde govori o svemu onome što nije smeo reći u istoriji ratova, o postupcima cara Justinijana i njegovih najbližih saradnika. To je prava hronika skandala, dramatičan dokument koji govori o Prokopijevom razočaranju u carsku vladu. Delo je sastavlјeno oko 550. godine.

U svome skepticizmu, dolazi do raznih teorija o uzrocima istorijskih zbivanja koje naziva „koprenama kojima lјudi prekrivaju svoja neznanja“. Prokopije kao čovek je zanimlјiv, složen kao ličnost, sujeveran je, a teološke diskusije smatra jalovim. U Istoriji Justinijanovih ratova, kao i u Tajnoj istoriji, pokazuje se kao dobar poznavalac lјudi. Prokopijevo delo, posmatrano u celini, predstavlјa zanimlјivo, zrelo delo a takođe i jedan pouzdan istorijski izvor.

Prokopije Kesarijski se rodio krajem V ili početkom VI veka u palestinskoj Cezareji. Karijeru je započeo kao advokat, a 527. godine postaje pravni savetnik-sekretar vizantijskog vojkovođe Velizara koga prati u Iberijskom ratu (527–532) i Vandalskom ratu u Africi (533–534). Tu ostaje uz vojskovođu Solomona do 536. godine, kada prelazi u Velizarov štab u Italiji gde je vizantijska vojska vodila rat protiv Istočnih Gota (Gotski rat). Zajedno se vraćaju u Italiju 540. godine. Sa njim opet odlazi na ratište 541. godine protiv Persije. Od 542. godine živi stalno u Carigradu. Umro je, kako se obično uzima, 565. godine.

Najstarije i najznačijnije Prokopijevo delo je Istorija Justinijanovih ratova (De bellis) u osam knjiga, gde govori o ratovima koje je vodio Justinijan I. Prvih sedam knjiga objavio je krajem 550. godine, ili početkom 551. godine, a osmu 553. godine.

Vizantijskom caru Justinijanu I (527-565) pošlo je za rukom da Rimsku imperiju vaspostavi u pu­nom sjaju iz nekadašnjih slavnih vremena, što je bio poduhvat koji se graničio sa pravim podvigom. Ponovo je Carstvo, rasprostirući se na tri kontinenta, Evropi, Azi­ji i Africi, gordo i slavodobitno nosilo oreol svetske drža­ve, i ponovo su velika osvajanja pretvorila Sre­do­ze­m­no more u rimsko jezero. Nikada kasnije, tokom po­s­to­ja­nja koje se produžilo skoro čitav jedan milenijum, Vi­zantija nije uspela da dosegne toliku moć i postigne ta­kav opseg.(...)

Neposredni svedok ovih burnih vremena, oče­vi­dac mnogih važnih događaja, bio je Prokopije, najveći vi­zan­tijski istoričar VI stoleća. Nošen snagom ra­do­z­na­log i pronicljivog duha, proputovao je veliki deo on­da­š­njeg poznatog sveta, boraveći na gotovo svim važnim ra­ti­štima gde su romejske trupe pronosile osvajačku slavu Ju­s­tinijana I. Za Prokopijeva dela se sa puno razloga sma­tra da su neuporedivo najbogatije i najpouzdanije sve­d­očanstvo o ovome dobu.

Istorija ratova (De bellis), sva­ka­ko njegov najznačajniji spis, ne svodi se samo na su­vo­par­no ređanje događaja, već je protkana obiljem po­da­ta­ka koji je pretvaraju u enciklopediju najraznovrsnijih činje­nica iz etnografije, demografije i kulture rane Vi­zan­ti­je i sveta koji ju je okruživao.(...)

Razdiran nedoumicama zbog prikrivanja prave is­tine, osmelio se da u potaji napiše novo delo, sasvim dru­gačije od prethodnog, u kojem bi do same srži ra­z­go­li­tio vladavinu Justinijana I i Teodore, i najtamnijim bo­ja­ma prikazao naličje velike epohe. Skinuvši obrazinu dvor­skog istoričara, što je Prokopije bio samo delimično, od­anog i, zašto ne reći, ponekad i pomalo snishodljivog, sa iznenađujućom žestinom se obrušio na ličnosti Ju­s­ti­ni­ja­na I i Velizara, a pogotovo na njihove žene, Teodoru odnosno Antoninu, osobe neznatnog porekla i naglašene amoralnosti, ali i zadivljujuće preduzetnosti. Tako je na­s­ta­lo delo koje se po mnogo čemu opire ustaljenim kla­si­fi­ka­cijama i gotovo da nema svog srodnika ni u pre­t­h­o­d­nim ni u docnijim epohama. To nije istorijsko delo u pra­v­om smislu reči, već svojevrsna hronika skandala, politički pamflet koji kao da nije pisan mastilom nego žuči. Na­stao oko 550, spis je poznat kao Tajna istorija (Historia arcana), a u originalu se zvao ’Ανέκδοτα’, budući da je objavljen tek posle piščeve i Justinijanove smrti. Uz is­ti­noljubivost i mržnja je bila jedan od podsticaja koji su Prokopija naveli da napiše ovo delo.

Prof. dr Radivoj Radić