Sjećanja i svjedočenja o NOB u srednjoj Bosni i Podgrme

UMESTO PREDGOVORA

Rukopis Voje Stupara sadrži predanje o porodici, uspomene na svoje pretke, sećanja na svoje najbliže i svedočenje o vremenu i događanjima u svome životu u burnim vremenima naše novije istorije. Tekst je pisan narativnim stilom, lako se čita i sadržaj izlaže uz prikaz mesta i vremena u Ruiškoj, selu u kome se pisac rodio. Kroz ceo rukopis o selu se govori tako da se u životopisu Voje Stupara može sagledati i hronika sela, ali i događanja u zapadnoj i centralnoj Bosni, naročito u toku narodno oslobodilačkog rata koji je Voja Stupar proveo kao ko mesar čete, odreda, brigade i 39. divizije sa kojom Je učestvovao u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, od central ne Bosne. preko Zagreba do Celja i granice.

Izlaganje V. Stupara o vremenu Drugog svetskog rata ima i karakter svedočenja o događajima u zapadnoj i centralnoj Bosni, naročito u vreme Aprilskog rata, okupacije zemlje, ustaških zverstava i stvaranja NDH. Kao neposredni akter u širenju an tifašističkog okupljanja uoči rata, u centralnoj Bosni, aktivni učesnik u Aprilskom ratu kao rezervni oficir i organiza tor oružanog otpora okupatoru i teroru kvislinške NDH nad Srbima, Jevrejima i Romima, Vojo Stupar svedoči i o politič kim događajima, sudbinama ljudi, boroama i životu naroda u zapadnoj i centralnoj Bosni u periodu Drugog svetskog rata.
Antifašistički opredeljen, odazvao se pozivu za odbranu zemlje od fašističkog napada i sa svojom jedinicom, sticajem okolnosti, odstupao je do Sarajeva gde mu je pokazan akt o kapitulaciji. Spasao se zarobljavanja i vratio se preko Banja Luke u Bosansku Krupu. Posle dva dana, po nalogu Kotarskog predstoJ nika, bio je uhapšen i predat sudskom zatvoru u Bihaću. Spasio se zatvora uz pomoć Partije. Svedočenja, iskustvo i sećanja na taj kratkotrajni rat korisna su za razumevanje događaja u vreme priprema za oružanu borbu protiv okupatora i Ustanka u Cen tralnoj Bosni 1941. godine.

Izlaganja o ustaškom teroru 1941. godine u Podgrmeču i centralnoj Bosni, često imaju karakter jedinog istorijskog iz vora o sudbinama pojedinaca, karakteru i obliku zlodela koji su učinjeni srpskom stanovništvu u tom kraju. Sećanja na pri preme, ustanak i organizovanje partizanskog odreda 1941. godine doprinose razumevanju istorijskih podataka o događajima i na ročito o odnosima među ustaničkim snagama na početku narod nooslobodilačkog rata i revolucije u zemlji.

Četnički pučevi u partizanskim odredima i jedinicama u zimu 1941/42. godine i stupanje četničkih jedinica u centralnoj Bosni u kolaboraciju sa ustašama i okupatorskim jedinicama bolje će se shvatiti i razumeti posle čitanja rukopisa Voje Stupara. Dragocena su i svedočanstva autora o dolasku proleterskih jedinica u centralnu Bosnu, borbama i njihovom odlasku.

Za kontinuitet narodnooslobodilačkog rata u centralnoj Bosni u kojoj je 1942/43. dužs vreme ostao izolovan, bez kontak ta sa snagama i vezama jedinica i organa sa štabovima i centri ma narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, značajno je održa vanje borbene grupe na Motajici. Ona je uspostavila kontakt sa slavonskim jedinicama gde se na kratko i prebacuje, ali ss po sle dva meseca vraća ojačana i kao partizanski odred nastavlja oružana dejstva u centralnoj Bosni.

Svedočenje V. Stupara o održanju narodnooslobodilačkog pokreta u podgrmečkbm kraju i srednjoj Bosni pokazuje sa koliko su ljubavi, poverenja i spremnosti na lične žrtve žitelš naročito podmotajičkih sela pružali pomoć i ljudstvo za partizanski odred u najtežim uslovima četničke izdaje u srednjoj Bosni.

Iz izlaganja V. Stupara stiče se uverenje da se narodnooslo bodilački pokret u srednjoj Bosni razvio, održao i izrastao u masovni pokret naroda zahvaljujući antifašističkom delovanju KPJ i SKOJa u vremenu uoči Drugog svetskog rata i poverenju naroda u komuniste kao pokretače, organizatora i nosioca ustaških akcija i oslobodilačkog rata. Neprocenjivu ulogu odigralo je već od prvih dana ustanka i stvaranje organizovane mreže naroda i vlasti, partijskih, omladinskih, organizacija žena i uspostavljanje vlasti i društvsnog života u oslobođenim mestima. Aktivisti mreža ovih organizacija bili su potencijalna populacija koja je vremenom popunjavala odrede, bataljone, brigade i divizije narodnooslobodilačke vojske Jugoslavgje na teri toriji srednje Bosne i njihovo upućivanje u organe vlasti.

Vredni su pažnje podaci V. Stupara o ponovnom obnavljanju Četvrtog krajiškog NOP odreda, 1943, odnosno Banjalučkog od rsda koji je od 10. juna 1943. godine podeljen na Banjalučki i Pr njavorski odred. O aktivnosti ovih odreda kao i o 14. srednjobosanskoj narodnooslobodilačkoj udarnoj brigadi, za čijeg komesara je autor došao na dan osnivanja 16. oktobra 1943, daju se niz značajnih podataka koji su potkrepljsni ne samo navođsnjima autora, nego i pozivanjem i na druge pisans izvore i literaturu.

Od leta i jeseni 1943. godine, oslobađanjem Prnjavora, 10. jula i Kotor Varoši, 26. avgusta, stvorsna je bila dosta prostrana slobodna teritorija u centralnoj Bosni što je do kraja rata omogućilo njeno dalje širenje i razvijanje mreža narodno oslobodilačkih odbora i organa narodne vlasti. Bila je razvijena i mreža skojevskih i partijskih organizacija kojima su rukovodili sreski i dva okružna komiteta, za prnjavorski i ba njalučki okrug.

Četrnaesta brigada je bila u sastavu 11. divizi je, ali je slobodna tsritorija sa razvijenim organima vlasti i političkim organizacijama pružala mogućnost za formiranje novih jedinica NORa na teritoriji centralne Bosne. Posle svake veće borbens akcije u jedinice su stupali pretežno omladinci, ali po svedočenju V. Stupara i pripadnici četničkih i domobranskih jedinica koji su se pojedinačno ili grupno dobro voljno predavali jedinicama narodnooslobodilačke vojske.